आम्ही न-मतदार!

आयुष्यात कसलाही फार मोठा पराक्रम न गाजवता मराठी वर्तमानपत्रात फोटो छापून आणण्याची संधी आजकाल सगळय़ांसाठी खुली झाली आहे. अर्थात एखादय़ा मराठी मालिकेत दीड मिनिटांचा रोल करणारा इसम जर मराठी वर्तमानपत्रात सेलिब्रिटी बनून आपली थोर जीवनकहाणी सांगत असेल, तर ती मालिका रोज पाहण्याचं धारिष्टय़ दाखवणार्या माणसाचा अर्धा कॉलम फोटो आणि त्याचं चार ओळींचं मत छापून यायला काहीच हरकत नसावी, नाही का? टीव्हीवरच्या महाचर्चांमध्ये सहभागी होणार्यांनाही जिथे विषयाची माहिती असण्याचं बंधन नाही, तिथे सर्वसामान्य माणसाला तर सर्वतर्हेने सामान्य राहण्याचा जन्मसिद्ध अधिकार आहे. आजकाल सीझन निवडणुकांचा आहे त्यामुळे नवमतदार ही वर्तमानपत्रांची हुकमी गिर्हाईकं. आपण पहिल्यांदाच मत देणार आहोत, याबद्दल एखादय़ाच्या मनात एव्हरेस्टवर चढाई करत असल्याचा आनंद 1947 सालापासून दाटत असणार. पण, तो आनंद तब्बल 10 लाख 7390 वाचकांपर्यंत पोहोचवण्याची (स-फोटू) संधी मात्र आताच्या काळातच मिळते. वर्तमानपत्रांमधून ओसंडणारा हा मतदानोत्साह पाहिल्यानंतर यंदाच्या निवडणुकीत 127 टक्के मतदान होईल, असं वाटतं. पण, प्रत्यक्षात असं होत नाही. कारण जसे काही लोक मतदान करण्याचा घटनात्मक हक्क बजावण्याची संधी म्हणून निवडणुकीकडे पाहतात, तसे काही लोक मतदान न करण्याचा हक्क बजावण्याची संधी म्हणूनही निवडणुकीला सामोरे जातात. लोकशाहीचा हा हजारो कोटींच्या खर्चाचा महागडा प्रयोग सुरू असताना हे लोक त्यात सामील होत नाहीयेत म्हणजे काय? मतदानाच्या परमपवित्र कर्तव्यापासून ढळणे हा काही मराठी वर्तमानपत्रांना आवडणारा वाचकगुण नाही. त्यामुळे मतदान न करणार्यांची कधी कोणी मुलाखत घेत नाही. आम्ही या उपेक्षितांचे अंतरंग जाणून घेण्याचा प्रयत्न केला आहे. या त्यांच्या शेलक्या मुलाखती.

...

पहिल्याच मुलाखतीसाठी आम्ही विशीतला कोवळा नव-न-मतदार गाठला. त्याला सातेक मिनिटं हाका मारल्यानंतर लक्षात आलं की डोक्यावरच्या जंगलात दडलेल्या त्याच्या इयरफोन्समधून वाजणार्या संगीतातून त्या त्याच्या कानी जात नव्हत्या. त्याचा खांदा धरून हलवल्यानंतर तो त्रासिक चेहर्याने वळला.

नव-न-मतदार : व्हॉट द फ....

आम्ही : सॉरी, तुमची मुलाखत घ्यायची आहे.

न-न-म : ओह, इंटरव्हय़ू. व्हॉट इज इट रिगार्डिंग.

आम्ही : तुम्ही म्हणजे तू नवमतदार आहेस. तुला एक्सायटेड वाटत नाही का?

न-न-म : मी काय आहे असं तुम्ही म्हणालात ते मला कळलं नाही. पण, येस येस ऑफ कोर्स. आय फील एक्सायटेड. आयॅम एक्साइटेड अबाउट द व्हेकेशन्स, अपकमिंग आयपीएल, फॉर्म्युला वन सीझन इज ऑल्सो कमिंग अप. इट्स गॉन्ना बी अ लॉट्स ऑफ फन!

आम्ही : मुला, ही मुलाखत मराठीत आहे रे!

न-न-म : म्हणूनच तर इंग्लिशमध्ये बोलतोय मी. मागे एकाने इंटरव्हय़ू केलं होतं फुटबॉल वर्ल्ड कपमध्ये, तो म्हणाला होता, इंग्लिशमध्ये बोल, मराठी पेपरात छापायचंय.

आम्ही : तुझ्या वयानुरूप तुझी एक्साइटमेंटची आयडिया बरोबर आहे. पण, आम्ही निवडणुकीच्या एक्साइटमेंटबद्दल बोलत होतो. यू नो अपकमिंग इलेक्शन...

न-न-म : ओह, दॅट पप्पू, फेकू अँड कंपनी स्टफ. वेल. मी मधून मधून बघतो न्यूज चॅनेल. बट आय डोन्ट फॉलो दॅट. दॅट शिट इज नॉट फॉर मी. सॉरी.

आम्ही : अरे, तुझ्यासारख्या तरुणांनी असं म्हणून कसं चालेल. उदय़ाचं भविष्य तुमच्या हातात आहे. तो आदित्य बघ, तोही किती तरुण आहे, तरी राजकारणात उतरलाय...

न-न-म : आदित्य हू? ओह, दॅट पोएट. तो त्याचा फॅमिली बिझनेस आहे. डॅडींच्या पाठोपाठ तोच त्यांच्या गल्ल्यावर बसणार ना. आपला काय संबंध?

आम्ही : अरे, पण अशाने घराणेशाही वाढीला लागते राजकारणात. तुझ्यासारख्या तरुणांनी देशाचा कारभार चालवायला पुढे यायला हवं. बाकी सोड, किमान मतदान तरी करायला नको का?

न-न-म : सॉरी काका! बट मला सांगा, मला ज्या गोष्टीत इंटरेस्ट नाही, ज्या पब्लिकबद्दल मला काही माहिती नाही, त्यांच्यापैकी कोणाला तरी व्होट करून काय होणार? ऑल आर वन अँड द सेम!

आम्ही : अरे पण प्रत्येक निवडणुकीत कोणी चांगले लोक उभे राहात असतात. आपण त्यांच्या पाठिशी उभं राहायचं असतं.

न-न-म : वुड आय बी एबल टु इव्हन सेव्ह हिज ऑर हर डिपॉझिट? बाकीचे लोक कोणाला मतदान करणार आहेत? निवडून कोण येणार आहे? यू नो वेल. 

आम्ही निरुत्तर.

न-न-म (मोबाइलवरचा गेम दाखवत) : डोन्ट वरी. ही पाहा माझी इलेक्शन. द न्यू एज स्टाइल. हे बघा माझे फेकू आणि पप्पू. (त्याच्या मोबाइलवर दोन रेसर दिसतात.) यांच्यातल्या पाहिजे त्याला मी जिंकवू शकतो, हरवू शकतो. अँड द मोस्ट इम्पॉर्टन्ट पार्ट इज हूएव्हर विन्स (इथे आमच्याकडे अमिताभ स्टाइल खदिरांगारी नजर रोखून) हे दोघे माझ्या आयुष्याचा किंवा माझ्या देशाचा सत्यानाश करणार नाहीत. (व्रूम व्रूम व्रूम, गेम सुरू होतो, पप्पू आणि फेकू एकमेकांना मागे टाकण्याची शर्थ करू लागतात...)

.............................

या जहाल नव-न-मतदारावर उतारा म्हणून आम्हाला एका मुरलेला न-मतदार शोधायचा होता. तो एखादय़ा हायफाय सोसायटीत सापडेल, याची आम्हाला गॅरंटी होती. त्या शोधात असताना एका बिल्डिंगीतून हाक आली. आम्ही वर गेलो. दरवाजा उघडला आणि पुरुषभर उंच वर्तमानपत्रांच्या ढिगाशी टक्कर होता होता राहिली. त्या ढिगामागून एक गॉगलधारी, तुकतुकीत चेहरा डोकावला आणि ऊग्र सुगंधाच्या दर्पाला आवाज फुटला, ``कैसा किलो लेते हो?''

आपण कोणत्या अँगलने रद्दीवाले दिसतो, या प्रश्नात गढून जाण्यासाठी आमच्यापाशी वेळ नव्हता. कारण, आम्हाला आंबा विक्रेता, तूप विक्रेता, वॉचमन, लिफ्टमन, प्लम्बर, इलेक्ट्रिशियन इतकंच नव्हे, तर रामदेवबाबाचं कसलंतरी चूर्ण विकणारा स्वयंसेवकही समजले जाण्याचा गाढा अनुभव आहे. ताईंच्या उच्चारणावरून त्या मराठी असल्याचं लक्षात आल्याने आम्ही खूष झालो होतो.

आम्ही : मी रद्दीवाला नाही, ताई, पेपरवाला आहे.

न-मतदार ताई : म्हणजे काय, दोन्ही एकच ना!

आम्ही : एका अर्थी तुमचं बरोबरच आहे आणि दुसर्या अर्थीही तुमचंच बरोबर आहे. आजचा पेपर आम्ही काढला नाही, तर उदय़ा तुम्ही ही रद्दी कुठून विकू शकाल?

न-म-ता : ओह, सो सॉरी! तुम्ही तसे पेपरवाले आहात का? माझ्या लक्षातच नाही आलं.

आम्ही : त्यात तुमचा दोष नाही. आजकाल मॅनेजमेंट आम्हाला जी काही कामं करायला लावते, ती करताना आमच्याही लक्षात राहात नाही, तुमच्या कुठून राहणार. मला तुमची मुलाखत घ्यायची होती.

न-म-ता (पाणी-चहा-बिस्किटांची व्यवस्था करून, आपले घरचे कपडे आणि अवतार फोटो काढणेबल आहे की नाही याची चाचपणी करून) : बोला, काय विचारायचंय तुम्हाला?

आम्ही : इतके पेपर वाचता तुम्ही. काय मत आहे यंदाच्या निवडणुकांबद्दल.

न-म-ता : खरं सांगू का? आयम् फेड अप विथ धिस इलेक्शन. तरी नशीब आमचे आदित्य, मेघना, श्री, जान्हवी, अप्पा, मामा, आईआज्जी, माईआज्जी वगैरे मंडळी (या सगळय़ा सिरीयलमधल्या व्यक्तिरेखा) मतदानाच्या तयारीला लागलेली नाहीत आणि राजकारणाच्या चर्चाही करत नाहीत. परवा गुढीपाडव्याला सगळय़ा सिरीयल्समध्ये चार दिवस गुढीपाडवाच चालू होता. मला वाटलं आता निवडणुकीच्या वेळेला दहा दिवस तीच चर्चा करतात की काय!

आम्ही : पण म्हणजे तुम्ही न्यूज चॅनेल वगैरे पाहातच नाही का?

न-म-ता : पाहतो ना! कुठेच काही इंटरेस्टिंग नसलं की न्यूज चॅनेल पाहतो. हमखास टाइमपास होतो.

आम्ही : पण या सगळय़ाचा तुमच्या मतदानावर परिणाम होतो का?

न-म-ता : होतो ना! यंदाही आपण व्होटिंगला जायचं नाही, असा निर्धार पक्का होतो.

आम्ही : म्हणजे तुम्ही कधीच मतदान करत नाही?

न-म-ता : नाही. रेकॉर्ड आहे माझा. आजपर्यंत एकदाही मी बोटाला शाई लावून घेतली नाही. माझ्या हातावर कसलाही डाग नाही.

आम्ही : लोकशाहीतला हक्क आहे तो आपला. तो बजावायला नको का?

न-म-ता : अहो, कोण जाईल तिकडे त्या मतदान केंद्रांवर. एकतर सगळय़ा निवडणुका उन्हाळय़ात ठेवतात. एसी कारमधून गेलं तरी बूथ एसी नसतात. सगळा मेकअप ओघळतो घामाने. शिवाय सिंपल अँड एलिगंट दिसायचं की एक्स्पेन्सिव्ह लुक ठेवायचा, हेही डिसाइड होत नाही पटकन. आणि खरं सांगू का, गव्हर्न्मेंट इज नॉट सिरीयस अबाउट इलेक्शन्स.

आम्ही : काय सांगताय काय? पण, सरकारचा तर सतत प्रचार सुरू असतो मतदान करा म्हणून. हजारो कोटी रुपये खर्चून तुमच्या मतदानासाठी व्यवस्था केलीये सरकारने.

न-म-ता : ऑल हंबग अँड बुलशिट. अहो, त्यांना आमची मतं नकोच आहेत. म्हणून तर या बाबा आदमच्या काळातल्या मेथड्स वापरतात इलेक्शनला. जग आता किती पुढं गेलंय. नेक्स्ट मिस सोमालिया कोण बनावी, याबद्दल मी इथून व्होट करू शकते माझ्या मोबाइलवरून. साहेबांचा बिझनेस आहे ना सोमालियात, त्यामुळे आम्ही तिकडे व्होटिंग करू शकतो. पण आपल्या देशातला खासदार-आमदार निवडायला आम्हाला इतका त्रास भोगायला लागतो. एक अख्खा दिवस खर्च करायचा. उकाडय़ाच्या दिवसांत, रांगेत उभं राहायचं आणि मग मतदान, ही केवढी मागासलेली पद्धत आहे.

आम्ही : पण मग तुम्ही तरी सांगा, मतदानाची कोणती पद्धत असायला हवी?

न-म-ता : एकतर त्यांनी प्रायर अपॉइंटमेंट घेऊन घरी यायला हवं व्होटिंग मशीन घेऊन. ते करायचं नसेल तर केबीसीप्रमाणे व्होटिंग लाइन्स करायच्या आणि ऑनलाइन व्होटिंग घ्यायचं. आम्ही तर आमच्या मोबाइलवरून व्होटिंग करू. कँडिडेट हँडसम आणि गुड लुकिंग असेल, तर त्याच्यासाठी 100 एसेमेस पण पाठवू.

यापुढे ताईंशी बोलण्यात काहीच अर्थ नव्हता. आम्हाला फक्त एकच समाधान होतं... जिथे आजच्या पेपरची आजच रद्दी होते, असं घर आम्ही याचि देही याचि डोळा पाहिलं.

...................................

आमचा तिसरा न-मतदार आम्हाला योगायोगानेच सापडला. पन्नाशीपारचे हे काका गाडीवर सामान चढवत होते. त्यावरून अंदाज आला की काका सहकुटुंब दूरच्या प्रवासाला निघाले आहेत. आम्ही सहज विचारल्यासारखं संभाषण सुरू केलं.

आम्ही : काय काका, कुठे दौरा?

न-मतदार काका (सावधपणे- याला आपण तर ओळखला नाही, पण हा सलगी दाखवतोय म्हणजे ओळखीचा असू शकतो, या भावनेने ओथंबल्या स्वरात) : हे आपलं इथेच.

आम्ही : इथेच? तयारी तर मोठय़ा टूरची दिसते.

न-म-का : कसची मोठी टूर! आता चौपदरीकरण झालं रस्त्याचं. चार-पाच तासांवर आली गावं आपली. मुंबईत दादरवरून विरारला पोहोचायच्या आत गाडी पोहोचते महाडला.

आम्ही : म्हणजे गावीच निघालात तर!

न-म-का : होय. आंब्या-गर्याचा सीझन आहे. मुंबईत गरमा पण फार.

आम्ही (कोकणी बाण्याला जागून) : गावी काय बर्फ पडतोय का?

न-म-का : नाही, पण तिथे कशी शांतता असते, झाडांमधून सळसळत हवा येते, ती जरा गार वाटते. संध्याकाळची तर एकदम कूलरची हवा सुटते.

आम्ही : पण, म्हणून मतदानाचं कर्तव्य सोडून चाललात? अशाने आपल्या मराठी बांधवांचं काय होईल?

न-म-का : त्या दोघा बांधवांना एकमेकांशी भांडण्यातून फुरसत तरी आहे का आमच्याकडे पाहायला? पक्के मराठी ते! शिवाय जेव्हा मिळून मिसळून होते, तेव्हा काय केलंनी?

आम्ही : ते बरोबर आहे. पण, मतदान सोडून फिरायला जाणं म्हणजे...

न-म-का : मतदान सोडून?

आम्ही : म्हणजे, तुम्ही मतदान करून जाणार?

न-म-का : असं मी कुठे म्हणालो?

आम्ही : अरेच्चा, हे पण नाही, ते पण नाही. पण, मग मतदान करणार कसं?

न-म-का : आपलं मत काय आहे, ते स्पष्ट आहे... त्याचं दान होणं महत्त्वाचं. ते आपणच करायला हवं, असं काही बंधन आहे का?

आम्ही : म्हणजे काय?

न-म-का (डोळे मिचकावून) : अहो वाडीतली मुलं असतात. ती बघून घेतात. हजर-गैरहजर सगळय़ांच्या नावाने भरघोस मतदान होतं आमच्या बूथवर. प्रत्येकाला प्रत्यक्ष जायलाही लागत नाही. केवढी मोठी सोय. पूर्वीच्या काळी तर आम्ही इथे साहेबांसाठी 12-15 मतं टाकून वर गावी जायचो, तिकडच्या मतदानासाठी.

आम्ही : म्हणजे तुम्ही डब्बल मतदान करायचात?

न-म-का : तुम्हाला काय वाटतं? शाई पुसण्याचा शोध तुमच्या शरद पवारांनी लावलाय का?

आम्ही : म्हणजे तुम्ही इकडच्या मतदानाची व्यवस्था करून गावी जाणार आहात तर मतदानाला?

न-म-का : छय़ा हो, आम्ही दोन्ही ठिकाणी व्यवस्था करून तिसर्याच ठिकाणी जाणार आहोत इलेक्शनची सुट्टी एंजॉय करायला. पण, आम्हालाही आपल्या लोकशाहीची चिंता आहे. त्यामुळे, मतदान हे झालंच पाहिजे. ते कसं होतं हे महत्त्वाचं नाही. ध्येय महत्त्वाचं, मार्ग महत्त्वाचा नाही.

काकांचे हे चिंत्य विचार ऐकल्यानंतर सचिंत मुद्रेने आम्ही त्वरित मार्गस्थ झालो, हे सांगायला नकोच.