Monday, November 28, 2011

बकबकपूरचे बडबडराव!

भारत देशाचे कधी नामांतर करण्याची वेळ आलीच, तर नवे नाव ‘बडबडिस्तान’ ठेवावे लागेल..
 
महाराष्ट्राला तर आतापासूनच बकबकराष्ट्र म्हणायला हरकत नाही..
 इथली सगळीच माणसं अहोरात्र (झोपेचा वेळ सोडून- काही लोक झोपेतही बडबडतात, ते सोडा!) इतकी अखंड बोलत असतात की ही एवढी बडबड ऐकतो तरी कोण, असा प्रश्न पडावा? ‘कोणीही नाही’ हे त्या प्रश्नाचं उत्तर आहे. ते स्वाभाविकच आहे. कारण, जो तो बोलण्यातच मग्न असेल, तर ऐकण्याची फुर्सत आहे कुणाला?
शिवाय, ‘ऐकणे’ आणि ‘ऐकून घेणे’ यातल्या अर्थभेदाची सुप्त सीमारेषा इथल्या ढोबळमनस्क समूहमनातून लुप्त झालेली आहे. त्यात मराठी माणूस कुणाचं ऐकून घेत नाही, हा त्याचा ज्वलंत बाणाबिणा असल्यामुळे इथे कुणी कुणाचं ऐकून तर घेत नाहीच, पण नीट ऐकतही नाही.
 
आता जिथे कुणीच नीट ऐकतही नाही, तिथे सगळे सतत भयाभया कुणासाठी बोलत असतात, असा प्रश्न पडतो. त्याचं उत्तर ‘स्वत:साठी’ असं आहे. मात्र, बोलण्याच्या नादात माणसं स्वत:च बोललेलं स्वत: तरी नीट ऐकत असतील का, असा प्रश्न पडतो. त्याचं उत्तर नकारार्थी येतं. कारण, स्वत: बोललेलं माणसं ऐकत असती, तर आपण अत्यंत निर्थक, अनावश्यक बडबड करतो, हे त्यांना कळलं असतं आणि ती गप्प बसली असती. पण, ज्याअर्थी माणसं अजूनही बोलतायत, त्याअर्थी ती स्वत:चंही ऐकत नाहीत, असा कयास बांधायला हरकत नाही.
 
महाराष्ट्र देशी लोकांना बोलण्याची सवय इतकी की जगभरात ज्यांना ‘चित्रपट’ म्हणतात, ते महाराष्ट्रात ‘बोलपट’ म्हणून ओळखले जातात. त्या धर्तीवर, पात्रांच्या तोंडचे संवाद कमी पडतात म्हणून की काय, ती गप्प बसतील तेव्हा त्यांच्या मनातलेही संवाद ऐकवणा-या मालिकांनाही खरं तर ‘बोलिका’ म्हणायला हरकत नाही. (त्यातल्या नटांवर कॅमेरे इतक्यांदा झूम करत असतात, की ते भूमिका साकारत नसून ‘झूमिका’ साकारत असतात! असो.) तीन तास अखंड बडबडीच्या धबधब्यात न्हायला मिळावं म्हणून इथले लोक नाटक पाहायला जातात. स्टेजवर पात्रं एकामागोमाग एक बोलत असतात. ती बोलणं थांबवून विनोदी कवायती करू लागली की प्रेक्षक हसत हसत एकमेकांशी बोलून घेतात. ज्यांच्यापाशी बोलण्यासारखं कुणी नसतं, ते मोबाइलवरून बाहेर कुणाशीतरी बोलू लागतात.
 
बरं बोलणं एकमेकांशी विचारांची आदानप्रदान केल्यासारखं नाही, तर एकमेकांवर सदोदित खेकसल्यासारखं. आपल्या शेजारच्या एका प्रांताच्या भाषेबद्दल आपण विनोदानं म्हणतो की, एका डब्यात खडे ठेवून खडखडवले की जो आवाज होतो, तो आवाज म्हणजे ती भाषा. असे खडे भरलेले पत्र्याचे दोन डबे एकमेकांवर आपटल्यासारखं आपल्या भाषेतलं संभाषण चालतं, त्याचं काय? आपला प्रांत सगळ्या देशात भांडकुदळ म्हणून प्रसिद्ध आहे, तो केवळ आपल्या या अनोख्या संभाषणकौशल्यामुळेच.
 
अखंड बडबडीच्या या सार्वत्रिक लागणीमुळे या प्रांतात वक्तृत्व नामक कलेला अतीव आणि अनावश्यक महत्त्व प्राप्त झालेलं आहे.
 
शिवाय, प्रभावी वक्तृत्व म्हणजे काय, याचीही आपल्याकडची कल्पना ढोबळ आणि बटबटीत. भाषण हे अधिक व्यक्तींशी एकाच वेळी केलेलं संभाषण असायला हवं, तो एकमेकांशी समान पातळीवरचा संवाद असायला हवा. इथे त्या प्रकारचं अनाग्रही, समानशील वक्तृत्व अनाकर्षक ठरतं. अनावश्यक हातवारे न करता, आगखाऊ भाषा न वापरता, उगाच आवाज चढवून, डोळे गरगरा फिरवून न बोलता आपले विचार शांत संथ संयत शैलीत मांडणारे गांधीजी इथल्या वक्तृत्वप्रेमींच्या लेखी फ्लॅट बोलायचे. इतकं सरळ, नीरस बोलून त्यांनी सामान्य जनतेच्या मनात एवढं मोठं कसं स्थान मिळवलं, याचा विचार केला जात नाही. अत्यंत स्फोटक, जळजळीत, ओघवते, ज्वालाग्राही, मर्मभेदक, प्रखर युक्तिवाद करून विरोधी विचारांच्या चिंधडय़ा उडवणाऱ्या अमोघ वक्त्यांना श्रोते हजारोंच्या नव्हे, लाखोंच्या संख्येने मिळाले; अनुयायी मात्र दोन-चारही गोळा करता करता नाकी नऊ आले, त्याचं काय?
 
वक्तृत्वाची आणखी एक लोकप्रिय त-हा म्हणजे आख्यानी वक्तृत्व. बोलणारा थोर विचारवंत महान ज्ञान देतो आहे आणि ऐकणारे भाग्यवंत श्रोते आपल्या कर्णसंपुटात ते विचारतीर्थ भक्तिभावाने साठवून ठेवत आहेत, अशी सत्संगी वृत्ती असल्याखेरीज या भाषणांसमोर टिकाव लागायचा नाही. कारण, मूलभूत विचारापेक्षा पाठांतर, घोटवलेली शब्दकळा, जमवलेली शब्दसंपदा, कमावलेला आवाज, कृत्रिम शब्दफेक आणि त्यातून निर्माण होणारा आघाती नाद, यांच्या गारुडाने मोहित होऊन माना डोलावणा-यांचीच इथे बहुसंख्या. अशा मोहित करणा-या विचारवंतांची भाषणं ऐकताना खरोखरीच विचार करू शकणा-या माणसाच्या डोळ्यांसमोर एकच चित्र उभं राहतं. ते म्हणजे, तो वक्ता साबणाचं पाणी आणि नळी घेऊन उभा आहे. त्या नळीतून हवा फुंकून तो सुंदर सुंदर शब्दांचे आकर्षक बुडबुडे काढतो आहे आणि ते पाहून लहान मुलांसारखे श्रोते टाळ्या पिटत आहेत.
 
ज्याच्यापाशी एवढीही पाठांतरसंपदा आणि शब्दसंपदा नाही, त्यालाही प्रभावी वक्ता बनण्यात काहीही अडचण नाही. त्यानं फक्त लोकांना सतत ‘हशिवलं’ पाहिजे. त्यासाठी कितीही निर्बुद्ध आणि आचरट कोटय़ा केल्या तरी चालतील. अश्लील किंवा द्वयर्थी बोलून महिलावर्गाच्या माना लाजेने खाली जातील, असं काही बोलता आलं तर फारच उत्तम. त्याने पुरुष तर खूष होतातच, पण, चक्क महिलाही ख्यॅ ख्यॅ ख्यॅ ख्यॅ करून हसतात.
 
आता कुणी म्हणेल की, बोलणारे बोलतात, ऐकणारे ऐकतात, आपल्याला त्याचं काय?
 
त्यात आपल्याला प्रॉब्लेम एकच आहे.. तोंडाला येईल ते वाट्टेल त्या भाषेत बकणे, हा इथे नेतृत्वगुण मानला जातो. निव्वळ बोलबच्चनगिरीवर मराठी हृदयांवर कसे राज्य करता येते, याची असंख्य उदाहरणे आधुनिक महाराष्ट्रात सापडतात.
 वक्तृत्व हा नेतृत्वगुणांमधला एक महत्वाचा गुण आहेच, त्यात वाद नाही. जगातले अनेक मोठे नेते हे मोठे वक्ते होते, असं इतिहास सांगतो. ते स्वाभाविकच आहे. चार लोकांना नेत्याचे विचार समजल्याखेरीज ते अनुयायी कसे बनणार आणि आपले विचार प्रभावीपणे व्यक्त करण्यासाठी प्रभावी वाणी असलीच पाहिजे.
अगदी बरोबर आहे हे!
 भानगड फक्त एकच आहे.. वक्त्याकडे विचार असेल, समाजाला दिशा देण्याची, यंत्रणा चालवण्याची, कारभार हाकण्याची कुवत असेल, तरच तो नेता होऊ शकतो ना! हे सगळे गुण असलेल्या माणसाकडे प्रभावी वक्तृत्व नसलं, तरी काय बिघडतं? आपल्याकडे प्रभावी वक्तृत्वाच्या भांडवलावर विचाराच्या नावाखाली नुसता विखार पेरणारे नेते होऊन बसले आहेत, त्यांचं काय?

(चित्र : प्रदीप म्हापसेकर) 


(२७ डिसेंबर, २०११)

Sunday, November 20, 2011

इये आश्वासनांचिये नगरी!

‘आश्वासन नगरीत आपलं हार्दिक स्वागत’
 
समोरचा भव्य फलक पाहूनही भिकाजीराव मतदातेंचा स्वत:च्या डोळ्यांवर विश्वास बसेना.
 
गेल्या काही दिवसांचे पेपर पाहिल्यानंतर ‘निवडणुका जवळ आल्या’ हे त्यांना आपोआपच कळलं होतं. माणसांना राहायला जागा नसताना कुणी कुत्र्यांसाठी उद्यान बांधून देण्याचं आश्वासन देत होतं, कुणी प्रत्येक झोपडीला नळ कनेक्शनचं, कुणी देवळांसमोरच्या मोकाट गोमातांना संरक्षण देण्याचं. निवडून आल्यापासून ज्यांचं दर्शन दुर्लभ झालं होतं, ते लोकप्रतिनिधी आता नाक्यानाक्यावर हात जोडून उभे होते. ज्या रस्त्यांचे खड्डे चुकवण्यात पाच वर्ष उलटली, ते रस्ते एकेका रात्रीत गुळगुळीत, चकचकीत होत होते. रस्त्यांवरचे दिवे प्रखर झाले होते. एकदा तर रात्री उशिरा आल्यावर आपण गल्ली चुकलो की काय असं वाटून भिकाजीराव पुढच्या गल्लीकडे निघाले होते.
 
अशात आज रविवारच्या सकाळी पेपर वाचता वाचता खुर्चीतच लागलेली डुलकी ‘‘भिकाजीराव, चला, लवकर तयार व्हा. जायचंय ना आपल्याला,’’ या अण्णा बोबडेंच्या उद्गारांनी मोडली. आधी भिकाजीरावांना दर रविवारप्रमाणे आजही फुकटचा पेपर वाचण्यासाठीच ते झोपमोड करतायत असं वाटलं होतं. पण, अण्णांनी ‘कुठे, कशाला’ या त्यांच्या प्रश्नांना उत्तरं देण्यात वेळ वाया न दवडता झटपट कपडे घालून तयार व्हायला लावलं. चाळीच्या बाहेर एसी मोटारींची रांगच उभी होती. एक दार उघडून नगरसेवक उभा होता, दुसरं दार उघडून दुस-या पक्षाचा इच्छुक उमेदवार उभा होता आणि शोफरच्या वेषात तिसऱ्या पक्षाचा इच्छुक उमेदवार.
 
‘‘अरे बापरे, या सगळ्यांची एकी झाली म्हणजे मेलोच आपण,’’ भिकाजीरावांनी माफक विनोद केला, एरवी एखाद्या कार्यकर्त्यांनं कानफटलंच असतं त्यांना. पण, आज तिघेही उमेदवार समोर   पु. ल. देशपांडेच ज्योक मारतायत, अशा थाटात खो खो हसले. भिकाजीराव आणि अण्णा मोटारीत बसले. सुळ्ळकन मोटार निघाली. दहाव्या मिनिटाला ती या फलकासमोर उभी होती.
 
‘आश्वासन नगरीत आपलं हार्दिक स्वागत’
 
खाली उरलेल्या चार पक्षांचे इच्छुक उमेदवार पाणी, सरबत, स्नॅक्स घेऊन उभे होते. एकजण गाइड म्हणून सोबत निघाला. भव्य प्रवेशद्वारातून आत शिरताना त्यानं माहिती सांगायला सुरुवात केली, ‘‘भिकाजीरावसाहेब, नमस्कार. आश्वासन नगरीत तुमचं स्वागत. ही नगरी म्हणजे निवडणूक प्रचारातलं पुढचं पाऊल आहे. आतापर्यंत आम्ही- म्हणजे सगळ्या पक्षांचे किंवा अपक्ष उमेदवार काय करायचो, तर तुमच्याकडे जाहीरनामे पाठवायचो. दुपारी रिक्षांमधून कोकलून तुमची झोपमोड करायचो. टीव्हीवरून चर्चा करताना दिसायचो. पेपरांमध्ये जागा किंवा रिपोर्टर विकत घेऊन बातम्या पेरायचो. उद्देश काय, तर आम्हाला निवडून दिल्यास आम्ही तुमच्यासाठी काय करू, याची माहिती तुमच्यापर्यंत पोहोचवायची. तुम्हाला भविष्याची आश्वासनं द्यायची. ही सगळी डोकेफोड टाळून तुम्हाला भविष्याचं थ्री डायमेन्शनल चित्र दाखवणारी ही नगरी आहे.. सगळ्या पक्षांनी मिळून तयार केलेली. इथं प्रत्येक पक्षाचा स्टॉल आहे. बिल्डर कसा बिल्डिंग पूर्ण व्हायच्या आधी बुकिंग घेताना सँपल फ्लॅट दाखवतो. तशी ही सँपल आश्वासनं. तुम्ही प्रत्येक स्टॉलवर जायचं, सगळे स्टॉल बघायचे. सगळी आश्वासनं समजून घ्यायची. ज्याची आश्वासनं सर्वात आकर्षक वाटतील, त्याला निवडणुकीच्या वेळी मतदान करायचं.’’
 
बोलता बोलता पहिला स्टॉल आलाच. संपूर्ण भगव्या रंगानं नटवलेल्या स्टॉलचं प्रवेशद्वार एखाद्या किल्ल्याच्या प्रवेशद्वारासारखं बनवण्यात आलं होतं. दारातच दाराच्या उंचीची धनुष्यबाणाची प्रतिकृती होती. ‘‘याऐवजी इथं मोठा कॅमेरा बनवून ठेवला असता तर बरं झालं असतं’’ प्रतिस्पर्धी उमेदवार फिस्सकरून हसत म्हणाला, तेव्हा बिचारा या पक्षाचा उमेदवारही कसनुसं हसला. करतो काय? सोबत साक्षात मतदारराजा. सुवासिनींनी ओवाळून भगवा टिळा लावल्यानंतर भिकाजीराव स्टॉलमध्ये प्रवेश करते झाले. दिवाळीतला शिवाजीचा किल्ला भव्य मैदानात मांडलेला असावा, तशी सगळ्या वॉर्डाची प्रतिकृती. हा आपलाच परिसर असं भिकाजीरावांना वाटूच नये, इतकी चकाचक. मोठमोठाल्या हवेशीर इमारती. ऐसपैस प्रकाशमान घरं. अतिक्रमणमुक्त फुटपाथ. फेरीवालेमुक्त रस्ते. होर्डिगमुक्त चौक. चरसीमुक्त उद्यानं.
झोपडय़ामुक्त मोकळी मैदानं.
 
प्रतिकृतीतला खेळण्यातला वाहतूक पोलिस गल्लीत लपून पावती फाडण्याऐवजी चौकात उभा राहून वाहतुकीचं नियंत्रण करताना दिसत होता. सरकारी कार्यालय म्हणून उभारलेल्या इमारतीतल्या सर्व टेबलांवर मान मोडून काम करणारी माणसं होती. बाहेर माहितीफलक होता आणि कर्मचारी अदबीनं बोलत होते. रस्त्यावरून पक्ष कार्यालयं, साई मंदिरं आणि उत्सवाचे मंडप गायब झालेले होते.
 
हे सगळं कल्पनाचित्र पाहून डोळ्यांतून पाणीच आलं भिकाजीरावांच्या. आतापर्यंत पालिकेत याच पक्षाची सत्ता होती आणि तरीही आश्वासन नगरीतलं एकही चित्र वॉर्डात प्रत्यक्षात कसं दिसलं नाही, हा साधा कॉमन सेन्सही विसरून त्यांनी भावनेच्या भरात ‘मतदान करायचं तर याच पक्षाला’ असा निर्धार करून टाकला. तेवढय़ात दुसरा स्टॉल आला. इथं सगळं हाय-फाय वातावरण. जिकडे तिकडे ब्लू-प्रिंटची नेत्रसुखद सजावट. भव्य कलात्मक प्रवेशद्वारातून आत शिरल्यावर रेल्वेचं अख्खं इंजीनच ठेवलेलं होतं. ‘‘इथं खरं तर इंजिनाऐवजी डबा ठेवायला पाहिजे होता रेल्वेचा,’’ मघाचा कसनुसं हसावं लागलेला इच्छुक उमेदवार फिस्कारला, ‘‘इंधन मिळालं की कधीही कोणत्याही इंजिनाला जोडला जातो हा पक्ष.’’ आता कसनुसं हसणा-याची पाळी मघाशी फिस्कारणा-याची होती.
 
आत ‘किल्ला’ नव्हता, तर एक थिएटर होतं. तिथं भिकाजीराव बसले आणि त्यांच्या डोळ्यांवर एक चष्मा चढवला गेला. थ्रीडीमध्ये विकासाचा ब्लू प्रिंट सादर होऊ लागला. तेच ते मघाचंच सगळं. स्वच्छ, हवेशीर, प्रकाशमान, हे मुक्त ते आणि ते मुक्त हे, असं सुखसोयींनी सुसज्ज आयुष्य. इकडं आणखी एक अ‍ॅडेड बेनिफिट होता. आम्हाला मत दिलं तर तुमच्या सुखात उत्तरेकडून आलेले भिकारडे वाटेकरी नसतील, असं थेट सांगितलं जात होतं.. भिकाजीरावांना पुन्हा गदगदून आलं आणि आपलं मत यांनाच असा त्यांनी निर्धार केला..
 
..त्या दिवशी असा निर्धार त्यांनी 13 वेळा केला.. तेवढे स्टॉल पाहिले होते ना त्यांनी.. पक्ष वेगळा, चिन्ह वेगळं, स्टॉलची रचना वेगळी, माध्यम वेगळं, भाषा वेगवेगळी, पण, सर्व ठिकाणी थोडय़ाफार फरकानं हेच सुखचित्र उभं केलेलं होतं.. तीच भूल घातलेली होती..
 
..आश्वासन नगरीतल्या सुगंधी, थंडगार हवेतून बाहेर पडून कष्टकरी लेन, कामगार आळीतला कुंद, गरम हवेचा झोत अंगावर आला, तसे शहारून भिकाजीराव भानावर आले.
 
‘‘काय मग? कुणाला मत द्यायचं पक्कं केलंत?’’ अण्णांनी उत्सुकतेनं विचारलं..
 ‘‘जो मला निवडणुकीनंतर नव्हे, निवडणुकीच्या आधी, आज आत्ता ताबडतोब या आश्वासन नगरीमध्येच कायमस्वरूपी घर देईल त्याला!!!’’

(चित्र : प्रदीप म्हापसेकर) 


(प्रहार, २० नोव्हेंबर, २०११)

Friday, November 18, 2011

हम करे सो फॅशन...


`डाकूराणी'...
`फूलनदेवी'...
हेच पुण्याचं अस्सल `फॅशन स्टेटमेंट' नाही का?
म्हणजे कसं की नऊवारी साडय़ा नेसून, नथी वगैरे घालून मोटरसायकलीवर बसलेल्या बायका, असा फोटो पाहिला की `स्थळ डोंबिवली' हे सांगावं लागत नाही. ज्याला नववर्षस्वागतयात्रा वगैरे ठाऊक नसेल, त्याला डोंबिवलीतल्या सगळय़ा बायका रोज पारंपरिक पोषाखात मोटरसायकलीवरून ऑफिसला किंवा भाजी आणायला जातात असं वाटावं, इतकं हे चित्र डोंबिवलीशी जोडलं गेलंय. त्याचप्रकारे अंगात पेहराव कोणताही असला तरी जेमतेम डोळेच उघडे राहतील अशा प्रकारे तोंडाला ओढणी किंवा रूमाल गुंडाळलेल्या कोणत्याही वयोगटांमधल्या दुचाकीस्वार महिला दिसल्या की `स्थळ पुणे' हे वेगळं सांगावं लागत नाही.
 आता धूर, धूळ काय इतर गावांमध्ये नसते. मातीरस्त्याच्या आडगावांमध्ये तर उन्हाच्या ठोंबात धुळीचा खकाणा उडतो. पण, तरीही तोंड झाकून दुचाकीला टाच देऊन `खबरदार जर याल पुढे'च्या थाटात वाहन दौडविणाऱया बायका म्हणजे पुणे, असं समीकरणच झालंय.
 कोणत्याही फॅशन स्टेटमेंटमध्ये ते करणाऱयाच्या स्वभावाचं प्रतिबिंब पडावं लागतं. उदाहरणार्थ लेडी गागाची गाणी ऐकणाऱयाला ती लता मंगेशकरांसारखी शालीन साडीमध्ये दिसली, तर तो काहीही खातपीत नसताना त्याला जीवघेणा ठसका लागेल. तिच्या विचित्र वेशभूषेत तिच्या व्यक्तिमत्त्वाचं प्रतिबिंब पडतं. तसाच पुण्याच्या फूलनदेवी फॅशन स्टेटमेंटमध्ये खास पुण्याचा नागमोडी चालीचा, फुरशाच्या डंखाचा, रोखठोक तिरकस स्वभाव अर्करूपाने उतरला आहे. म्हणजे जगभरात फॅशन म्हणून वेषभूषा, रंगभूषा, आभूषणं, ऍक्सेसरीज यांच्यात सुसंगती दर्शवली जाते
 पुण्यातल्या ललनाही तशी सगळी संगती करून मग तोंडाला फडकं गुंडाळून त्या रंगसंगतीवर बोळा फिरवतात. कारण, उपयुक्तता हा पुण्याच्या प्राधान्यक्रमातला सगळय़ात पहिला मुद्दा. गाडीवरून (दुचाकीला `गाडी' म्हणणारा हा एकमेव प्रांत) फिरताना धूळ तोंडात-नाकात जाऊ नये, ही सर्वात महत्वाची गरज. फॅशनबिशन गाडीवरून पायउतार झाल्यावर.  
फॅशनच्या रूढ कल्पनांच्या विरोधात हे चिरगुटभर बंडच आहे म्हणा ना! कारण, बंड हा या शहराचा स्थायीभाव आहे. हे बंड कशाहीविरोधात असू शकतं. म्हणजे काल आपण जे बंड केलं होतं, त्या बंडाच्या विरोधातही असू शकत. असा हा बंडखोर गोषा योग्य वयातील तरुणींना काही नाजूक प्रसंगांमध्ये ओळखीच्या परिसरांत ओळख लपवायलाही उपयोगी पडतो, म्हणतात... 
 खासकरून त्या स्वत:च्या ऐवजी दुस`ऱया'च्या बाइकच्या पिछाडीवर, त्याच्या गळय़ात हात घालून अंमळ नजदिकीने स्वार झाल्या असतील तेव्हा. त्यामुळेच कधीकधी अशा फडकंनशीन सुंदरीला पाहून (म्हणजे खरंतर पाहताच) एखादा तरुण शीळ घालतो आणि ती फडकं उतरवत `अरे ही मी आहे रे दादा' असं भाऊरायाला सांगते.
या `फॅशनी'चं खास पुणेरी तिरकस पद्धतीनं `डाकूराणी', `फूलनदेवी' असं नामकरण झाल्यामुळे पुण्यातल्या बायका भाले-बरच्या घेऊन घोडय़ांवरून दौडत अंगावर येतात, असं काहीसं कल्पनाचित्र पुण्याबाहेरच्या मंडळींचा मन:पटलावर उमटत असणार. यातला `अंगावर येतात' हा भाग तुम्ही पादचारी किंवा त्यांच्या वाटेत येण्याची जुर्रत करणारा वाहनचालक असाल तर खराच ठरतो; पण, भाले-बरच्या ही अतिशयोक्ती झाली. कारण, फर्गसन कॉलेज रोड, एमजी रोड यांसारख्या `प्रेक्षणीय' म्हणून सुप्रसिद्ध ठिकाणी जेव्हा हे हिजाब उतरतात, तेव्हा या बालांना कलिजे खलास करायला भाले-बरच्यांची गरज काय, असाच नि:शंक करणारा प्रश्न पडतो.
 ही प्रेक्षणीय स्थळं आणि फर्गसन, एसपीसारख्या कॉलेजांचे परिसर, भांडारकर रोड, प्रभात रोडवरचे काही नाके इथपासून सारसबाग, मोदी गणपतीपर्यंत वेगवेगळय़ा स्थळांना भेट दिली की पुणं फॅशनच्या बाबतीत किती अद्ययावत आहे, याची कल्पना येते. या प्रत्येक ठिकाणची तऱहा वेगळी, वयोगट वेगळा आणि फॅशन वेगळी. फर्गसन रस्ता ते कमला नेहरू उद्यान अशी एक काल्पनिक रेघ मारून तिचा मध्यबिंदू काढला आणि त्याच्या पाच किलोमीटर त्रिज्येचा परिसर न्याहाळला, तर मध्यमवर्गीय, उच्च मध्यमवर्गीय आणि उच्चभ्रू तरुणाईची फॅशन दिसते
 सनग्लासेसपासून फुटवेअरपर्यंत सगळय़ा डिझायनर ब्रँड्सची दुकानं (सॉरी सॉरी, शोरूम्स किंवा स्टुडिओज), बुटीक्स याच परिसरात आहेत, हा योगायोग नाही. कोणत्याही काकाबुवा-काकुबाईचा नखशिखान्त मेकओव्हर करून त्याचं तिचं रूपांतर टेण्डी `कॅक्स'मध्ये करू शकणाऱया सलून्स, ब्युटी पार्लर्सचीही या भागात गजबज आहे.  
जगातल्या तरुणांच्या अंगोपांगांवर लेटेस्ट काय आहे, हे इथली प्रचंड आकाराची होर्डिंग्ज दाखवत असतात आणि ते ताबडतोब इथल्या उच्चभ्रू, सुशिक्षित आणि वेल टु डू तरुणाईच्या अंगोपांगांवर झळकू लागतं. या भागांमध्ये फिरलात तर आंतरराष्ट्रीय नकाशावरच्या कोणत्याही महानगरात फिरत असल्याचा भास झाल्याखेरीज राहणार नाही. डेनिम्स-टीज हा इथला राष्ट्रीय पोषाख. वर्षातला बहुतेक काळ संध्याकाळची हवा थंड असल्यामुळे ऊबदार स्वेटर किंवा कोणत्या ना कोणत्या प्रकारचा पुलोव्हर मस्ट... त्यामुळे रणबीर कपूरचा काळ आला तरी इथला राष्ट्रीय हिरो ऋषी कपूरच... त्याच्याकडे असलेल्या स्वेटरांइतक्या साडय़ा जयललिताच्या कपाटातही असणार नाहीत.
या परिसरातल्या फॅशनचं सगळय़ात महत्त्वाचं वैशिष्टय़ म्हणजे इथे बहुतेक वेळा `सांगोपांग' वस्त्रप्रावरणंच पाहायला मिळतात. म्हणजे इथले पोषाख शारीर सौंदर्याची सगळी बलस्थानं अधोरेखित  करतात, पण थेट शरीराचं अपघातप्रवण दर्शन घडवत नाहीत. बुडत्याचा पाय खोलात नेणारे खोल गळे किंवा पाय झाकण्यापेक्षा उघडे टाकण्याकडेच कल असलेले स्कर्ट किंवा अंतर्वस्त्रदर्शक बहिर्वस्त्रं अशा चित्तविचलक फॅशनी पाहायच्याच असतील तर कॅम्पात वाट वाकडी करायला हवी. हा परिसर पहिल्यापासून कॉस्मो, हायब्रो आणि ब्रिटिश. पारशांचं आणि अँग्लो इंडियनांचं इथे प्राबल्य. सगळी लष्करी छावणी. शेजारीच पुण्याची मलबार हिल असलेला कोरेगाव पार्कचा परिसर. त्यामुळे, सगळा परिसर लंडनच्या एखाद्या उपनगरासारखा शांत-निवांत आणि झगेबहुल. चिरूट, पाइप वगैरे इंग्रजी सिनेमांमध्येच दिसणाऱया चिजांबरोबरच इंग्रजी सिनेमांतच दिसणाऱया अन्य `चिजा'ही याच भागात पाहायला मिळायच्या.
त्यात ओशोंच्या कम्यूनमुळे पुणेकरांच्या डोळय़ांबरोबरच भावविश्वही विस्फारलं. वेशीअल्याडच्या पुण्यात जेव्हा घेरेदार गोटय़ावर चप्प बसवलेल्या काळय़ा टोपीतून डोकावणारी शेंडी, कोट, दुटांगी धोतर ही पुरुषांची एकमेव `फ्याशन' होती, त्या काळापासून सायकलीवर टांग मारून अधूनमधून या भागात चोरून येण्याची फॅशन आहे. ऑम्लेट किंवा खिमा भरलेला सामोसा ही चोरून खाण्याची आणि चहा ही चोरून पिण्याची वस्तू असल्याच्या काळापासून अशा चोरटय़ा गोष्टी करणाऱया पुणेकरांचा या भागात राबता... कारण इथे गौरांग ही एरवी चोरून पाहण्याची गोष्टही आकर्षक आणि जेवढय़ास तेवढय़ा वेष्टनात मन:पूत पाहता यायची, ती याच भागात.  
आता गौरांगाचं सावळांग, काळांग झालं असलं तरी दर्शनमात्रे मन:कामनापूर्ती करून घेण्यासाठी कॅम्पाला पर्याय नाही.
हाय एन्ड फॅशनची हौस आणि सदैव लो एन्डच्या धोकारेषेच्या नजीकच असलेलं पैशाचं पाकीट अशी परिस्थिती असलेल्या (म्हणजे 99 टक्के) तरुणांना आणखी एका गोष्टीसाठी कॅम्पात जाण्यावाचून पर्याय नाही... ती म्हणजे फॅशन स्ट्रीट. सगळय़ा डिझायनर ब्रँड्सच्या वस्त्रप्रावरणांच्या उत्तम दर्जाच्या नकला परवडेबल किंमतीत मिळण्याचं हे ठिकाण म्हणजे मुंबईच्या मूळ फॅशन स्ट्रीटप्रमाणेच एक रस्ता आणि त्याकडेचे स्टॉल.  
अर्थात इथले कपडे आणि इतर वस्तू मूळ फॅशन स्ट्रीटच्या पुरवठादारांकडूनच येत असल्यामुळे ते किंमतीत मुंबई-पुणे प्रवासखर्च आणि वाटेतला चिरीमिरीखर्चही त्यांच्या किंमतीत ऍड करतात. इथे कोणत्याही वस्तूची दुकानदार सुरुवातीला जी किंमत सांगतो ती ऐकल्यावर प्रत्येक शर्ट एसी बसचं स्वतंत्र तिकीट काढून पुण्याला आलाय, असं वाटतं. तब्येतीत बार्गेनिंग केल्यानंतर मात्र हा प्रवासखर्च मालमोटारीच्या संयुक्त भाडय़ाइतका कमी होऊन जातो.  
इथला प्रत्येक दुकानदार हा फॅशनतज्ञ असल्याच्या थाटात असल्यामुळे जगातलं बेस्टात बेस्ट आणि मोस्ट ट्रेण्डी काय ते इथेच मिळतंय, अशी गिऱहाईकाची भावना होत जाते. अर्थात, गंजीफ्रॉक आणि पट्टेरी हाफ चड्डी या वेषात देखील गुचीचे कपडे परिधान करून रॅम्पवॉक करत असल्याच्या थाटात चालणाऱयांचं हे गाव असल्यामुळे ही भावना झाली नाही तरी फारसा फरक पडत नाही.
गंजीफ्रॉक आणि पट्टेरी चड्डीच्या जागी पांढरं शर्ट, पांढरी पँट, पांढरे बूट, पांढरा पट्टा, पांढऱया काडय़ांचा गॉगल अशा वेषात रॅम्पवॉक करणारी `इथून तिथून अजून मिथुन' मंडळी `खडकी दापोडी' परिसरात अजून दिसतात म्हणे.  
मिथुन चक्रवर्ती हा इथला राष्ट्रीय हिरो. त्याची जागा त्याच्यासारख्याच दिसणाऱया भोजपुरी नटांनी घेतली असेल कदाचित; पण, इथली फॅशन अरुण टॉकिजला लागणाऱया सिनेमाच्या पोस्टरवरून स्फुरते, अशी वदंता आहे. हे कपडे कुठे मिळतात, ते मात्र गुपित आहे. पिंपरीच्या सिंधी दुकानदारांकडून कापड घेऊन ते परिसरातल्या खास टेलरांकडून शिवून घेतलं जात असावं, अशी दाट शंका येते. `बॉम्बे' या नावाचं या परिसराला फार आकर्षण. त्यामुळे केस कापून घ्यायचे ते बॉम्बे हेअर कटिंग सलूनमध्ये, कपडे शिवायचे ते `बॉम्बे टेलर'कडे. फॅशनला म्हणायचं बॉम्बे फॅशन.
पुण्यात जेवढे चिरतरुण दिसतात, त्याहून अधिक चिरप्रौढ दिसतात... इयत्ता चौथीपासूनच यांच्या चेहऱयावर चिंता करितो विश्वाची असा रामदासी आविर्भाव आणि फडताळात नाक चेमटलं गेल्यासारखे त्रासिक भाव. ते सातवीत असताना गल्लीच्या नाक्यावर उभे राहून देशातील भ्रष्टाचार हटवण्यासाठी काय करायला हवं, याबद्दल पंतप्रधानांना सल्ला देऊ शकतात आणि दहावीत गेल्यावर `डिअर मिस्टर प्रेसिडेन्ट ऑफ युनायटेड स्टेट्स'ला सबप्राइम घोटाळा कसा टाळता आला असता, याबद्दल (स्थळ तेच) मार्गदर्शन करू शकतात
 यांचं सगळंच वयावेगळं, जगावेगळं असल्यामुळे त्यांची फॅशनही वेगळी... म्हणजे फॅशनेबल नसलेली. सध्या चलनात काय नाही, ते यांच्या अंगावर दिसणार. टाइट्सचा जमाना आला की हे ढगळ कपडे घालणार. प्लीट्सच्या ट्राऊझर बाद झाल्या की हे चार प्लीट्स आणि क्रॉस पॉकेट्सची फॅशन करणार. कोपरापर्यंत बाह्या दुमडलेला आणि दीड माणसाच्या आकाराचा शर्ट, हा यांचा राष्ट्रीय पोषाख.
(पुण्यात प्रत्येक माणूस हे स्वतंत्र, सार्वभौम राष्ट्र आहे, याची कृपया नोंद घ्यावी.) ही मंडळी लक्ष्मी रोडवर भारत वुलन किंवा तत्सम दुकानात मळखाऊ कापड घेणार आणि शगुनच्या चौकातून चार पिढय़ांच्या टेलरच्या चौथ्या पिढीकडून ते शिवून घेणार.
या चिरप्रौढ पुणेकरांच्या वैचारिक गूढगहन विश्वात कोणत्याही सर्जनशील कलेच्या आविष्काराची किंवा आस्वादाची किंचितशी शंका मिसळली की डायरेक्ट कलावंत किंवा विचारवंतच तयार होतात. त्यांच्यासाठी झब्बे मस्ट. ते फॅब इंडियाचे असणार की खादी ग्रामोद्योग भांडाराचे हे कलावंताच्या कलाबाह्य आणि रूक्ष अशा उदरनिर्वाह साधनाच्या बळकटीवर अवलंबून असतं. सवाई गंधर्व महोत्सव हा मंचावर शास्त्राe संगीताचा आणि समोर अशा स्वघोषित अभिजात कलारसिकांच्या अभिजात, चिरंजीव फॅशनींचा एकसमयावच्छेदेकरून सुरू असणारा महोत्सव. इथे तरतऱहेच्या शालींचंही उपप्रदर्शन मांडलेलं असतं.
पुण्यातल्या तरुणीची- धुळीव्यतिरिक्त अन्य कोणत्याही कारणानं तोंडाला फडकं बांधायची गरज उरलेली- प्रौढा किंवा पुरंध्री झाली की तिची पावलं फॅशन स्ट्रीटऐवजी तुळशीबाग आणि हाँगकाँग लेनकडे वळतात. अजून आपलं हे वय झालेलं नाही ही त्या वयातल्या स्त्राeची स्वत:ची भावना करून देणारी सगळी प्रावरणं आणि प्रसाधनं इथे मिळतात. अघळपघळ पंजाबी ड्रेस आणि मॅक्सी नावाचा, हॉस्पिटलातल्या पेशंटवरही भयाण दिसणारा गाऊन एवढीच फॅशन ज्यांच्या आयुष्यात उरलेली आहे अशा काकवांनाही `ताई, तुमचं ताई म्हणण्याएवढं वय झालेलं नाही,' असं पटवून देणारे चतुर दुकानदार इथे काकांच्या क्रॉस पॉकेट खिशांना चांगलीच चाट लावतात.
तुळशीबागेची आणखी वेगळीच तऱहा. ज्या मुंबईतून इथल्या बहुतेक चिजा येतात, तिथल्या मराठी बायका त्याच चिजा इथून जास्त भावाला घेऊन जातात आणि `तुळशीबागेतून आणली' म्हणून अभिमानानं मिरवतात. ही त्यांची पुणेप्रेरित फॅशन.
पुण्यात आता पुणे फॅशन वीकसुद्धा होऊ लागलाय. भारताच्या फॅशन-नकाशावरचं एक महत्वाचं ठिकाण म्हणून ओळखलं जातंय. पण, गुची-अरमानीखाली काहीही तोंडी लावायला तयार नसणारांपासून `आमचे प्रेरणास्थान भंपकराव भुस्कुटे' हे तोंडाने सांगताच बेंगरूळ पोस्टरांवरून कडक कांजीच्या पांढऱयाशुभ्र खादी पोषाखांतून जाहीर करणाऱया गल्लोगल्लीच्या बजरंग बगळय़ांपर्यंत कोणालाही विचारा, `तुही फ्याशन कंची?'
तो किंवा ती ताडकन उत्तरेल, ``ही फॅशनबिशनची छचोर थेरं आम्ही करत नाही. आय डोन्ट लुक फॉर इन्स्पिरेशन एनीव्हेअर. आय ओन्ली वेअर व्हॉट सुट्स माय पर्सोना. जे हाताला लागेल ते मी घालून बाहेर पडतो/ते.'' या सगळय़ा वाक्यांच्यामध्ये `मला काय काहीही छानच दिसतं,' असं एक वाक्य दडलेलं तरी असतं किंवा निर्ढावलेला पुणेकर ते उच्चारतोसुद्धा.
असला नार्सिससला इन्फिरिऑरिटी कॉम्प्लेक्स देणारा बेडर आत्मस्तुतीपर स्पष्टवक्तेपणा हीच तर या शहराची ओळख बनलेली सगळय़ात मोठी चिरकालिक फॅशन आहे.

(पुण्यभूषण दिवाळी अंक, २०११)